دوگانه‌های اخلاقی و مبارزه با مواد مخدر

در اپیزود ذهن درستکار، درباره کتاب فوق‌العاده جاناتان‌هایت صحبت کردیم و تلاش کردیم بیان کنیم که به عقیده این روانشناس، چه چیزی اخلاقی است و چه چیزی اخلاقی نیست؟ چه عواملی روی تعریف ما از اخلاق و تصمیم‌گیری‌های اخلاقی یا غیراخلاقی ما تاثیرگذارند؟

بحث درباره اخلاقی بودن یا نبودن کارهای مختلف را احتمالاً می‌توانیم تا سال‌های سال ادامه بدهیم؛ اما در حال حاضر می‌خواهیم روی بعد اخلاقی تنها یک موضوع صحبت کنیم: مصرف مواد مخدر و کنترل آن.

نویسنده: شیرین شاطرزاده

ماهیت ماده مخدر

ماده مخدر چیه؟ هر ماده‌ای به جز آب و غذا که وارد بدن شود و کارکرد جسمی یا روانی انسان را تغییر بدهد! این تعریف به قدری گسترده است که بسیاری از موارد از کافئین و الکل گرفته تا روان‌گردان‌هایی مثل ال‌اس‌دی در آن قرار می‌گیرند. احتمالاً این نکته را می‌دانید که مواد مخدر اغلب اعتیادآور هستند و افرادی که آن‌ها را مصرف می‌کنند، به تدریج یا گاهی با یک بار استفاده، به آن‌ها وابسته می‌شوند.

واقعیت این است که مواد مخدر از سالیان دور یعنی شاید از زمان پیدایش تمدن‌ها و حتی دورتر، همراه ما انسان‌ها بوده‌اند. مثلاً گیاه کوکا، که کوکائین را از آن استخراج می‌کنند، یک گیاه بومی آمریکای لاتین است و بومیان آن ناحیه سالیان سال از آن استفاده می‌کردند.

 

با این حال، همه مواد مخدر از نظر دولت‌ها غیرقانونی نیستند و منع خرید و فروش و مصرف ندارند! مثلاً شما جایی را در دنیا پیدا نخواهید کرد که خرید و فروش قهوه در آن ممنوع باشد؛ در حالی که می‌دانیم کافئین درون قهوه در درازمدت چقدر اعتیادآور است.

 

تولد قوانین مبارزه با مواد مخدر

چه شد که مصرف گروه بزرگی از مواد مخدر در اکثر کشورهای دنیا ممنوع شدند؟ اگر از دیدگاه جاناتان ‌هایت و دوگانه‌های اخلاقی او و تاثیرشان در رویکردهای سیاسی به قضیه نگاه کنیم، به دوگانه‌های ضرر-مراقبت و پاکی-فساد می‌رسیم: مواد مخدر (کوکائین، هروئین، …) در نهایت به سلامت افراد آسیب می‌رسانند. این آسیب از ایجاد اعتیاد فراتر است: خطر اوردوز کردن، مبتلا شدن به بیماری‌های مختلف مثل هپاتیت و HIV، از بین رفتن کنترل رفتار، آسیب رساندن به اطرافیان در حالت نعشگی و در نهایت فقر آسیب‌های مهمی هستند که مصرف مواد مخدر می‌تواند به افراد تحمیل کند. این آسیب‌ها در ذهن ما به حالت کلیشه‌هایی درآمده که سال‌هاست با آن‌ها آشناییم و آن را بد می‌دانیم.

برای اینکه با این دوگانه‌ها بیشتر آشنا شوید نگاهی به یادداشت چرا مخالف من احمق نیست، بیندازید.

از طرف دیگر، با ظهور شبکه‌های قاچاق مواد مخدر، پای دوگانه پاکی-فساد هم به ماجرا باز می‌شود: قاچاقچی‌ها و همان سلاطین مواد مخدر خودمان، با فروش مواد مخدر به ثروت عظیمی می‌رسند که نه ‌تنها قانونی نیست بلکه باعث فقیرتر شدن و حتی کشته شدن افراد دیگری در این میان هم می‌شود.

در اپیزود ۱۳ از فصل اول بی‌پلاس یعنی نارکونومیکس، به سازوکار شبکه‌های قاچاق مواد مخدر و بررسی آن از دیدگاه اقتصادی پرداختیم. نویسنده کتاب نارکونومیکس، تام وینرایت، سردبیر اکونومیست است و در این کتاب سعی می‌کند دنیای مواد مخدر را از زاویه دیگری به ما نشان دهد تا به چشم یک کسب‌وکار که اتفاقا برای بعضی افراد حیاتی است، به آن نگاه کنیم. با این وجود، به نظر می‌رسد که حتی اگر اقتصاد مواد مخدر تنها یک کسب‌وکار مانند سایر کسب‌وکارها باشد، بیزنسی است که دولت‌ها از وجود آن احساس خطر می‌کنند.

نارکونومیکس

تا اینجا، با این دیدگاه از سمت دولت‌ها مواجه هستیم که مواد مخدر برای جامعه خطرناکند و باید از آن حذف شوند. همین نقطه نظر، پایه اولین رهیافتی شده که دولت‌ّها برای مبارزه با مواد مخدر به کار برده‌اند: رهیافت تأدیب و تنبیه. در این رهیافت، این‌گونه استدلال می‌شود که چون مواد مخدر به افراد آسیب می‌زنند، غیراخلاقی هستند و به طور کلی باید حذف شوند تا آسیب ناشی از آن‌ها نیز حذف شود.

پرسش مهمی در اینجا پیش می‌آید: اگر خطر ناشی از مصرف مواد کاهش پیدا کند یا به طور کلی حذف شود، آیا مواد مخدر باز هم جزو غیراخلاقیات خواهند بود؟

 

رهیافت کاهش آسیب

برای پاسخ به این پرسش، باید بدانیم که به جز رهیافت تأدیب و تنبیه، رهیافت دیگری هم برای مبارزه با آسیب مواد وجود دارد که آن را به نام رهیافت «کاهش آسیب» می‌شناسند. در این روش، به جای این که مصرف مواد مخدر به طور کامل سرکوب شود، کارهایی انجام می‌شود که آسیب ناشی از مصرف آن را کاهش بدهد. مثلاً پخش مواد سهمیه‌بندی بشود و دولت مسئولیت آن را به عهده بگیرد تا مافیای مواد مخدر به تدریج از بین برود. یا کلینیک‌هایی به وجود بیایند که سرنگ تمیز در اختیار معتادان قرار بدهند و به این ترتیب از ابتلای این افراد به HIV جلوگیری کنند.

جالب است بدانید رهیافت کاهش آسیب تا امروز نتایج مثبتی داشته است: مطابق پژوهشی، در ونکوور در سال ۱۹۹۶، حدود ۴۰٪ از معتادان این شهر از سرنگ‌های مشترک استفاده می‌کردند. این آمار در سال ۲۰۱۱ و با در پیش گرفتن سیاست‌های کاهش آسیب، به تنها ۷/۱٪ کاهش یافت. سیاست‌های کاهش خطر این روزها در بسیاری از کشورها اجرا می‌شوند؛ اما همچنان بر سر اخلاقی بودن یا نبودن آن‌ها بحث وجود دارد.

موافقان این رهیافت معتقدند که کاهش آسیب باعث می‌شود سطح سلامت افراد جامعه بالا برود. به عنوان مثال اگر کلینیک‌هایی وجود داشته باشند که بین معتادان نالوکسان، داروی مؤثر در پیشگیری از اوردوز، را توزیع کنند، آمار مرگ و میر ناشی از اوردوز کاهش خواهد یافت.

 

اما مخالفان رهیافت کاهش آسیب معتقدند که این راهکار بی‌نقص نیست و اتفاقاً آسیب‌های جدی به دنبال دارد. به عنوان مثال توزیع سرنگ‌ و دارو باعث می‌شود که مصرف مواد مخدر عادی جلوه داده شود و افراد بیشتری به آن تمایل پیدا کنند (دوگانه ضرر-مراقبت)، یا این که توزیع سرنگ‌های تمیز غیرعادلانه‌ است؛ چرا که هزینه آن از جیب سایر افراد جامعه تأمین می‌شود (دوگانه‌های پاکی-فساد و عدالت)

 

سخن آخر

یک بار دیگر به ذهن درستکار و جاناتان هایت برگردیم. هایت در بخشی از کتابش به تفاوت میان حزب لیبرال‌ها و محافظه‌کاران در آمریکا و تفسیرهای آن‌ها از اخلاق اشاره می‌کند. او با طرح این موضوع می‌خواهد نشان بدهد که بنیان‌های اصول اخلاقی در همه جای دنیا و بین همه مردم یکی هستند؛ اما ارزش دوگانه‌ها و اصول اخلاقی برای تمام مردم یکسان نیست. اگر این اپیزود را شنیده باشید، احتمالاً می‌توانید حدس بزنید که نظر هریک از دو گروه محافظه‌کار و لیبرال درباره رهیافت کاهش آسیب مواد مخدر چیست: لیبرال‌ها نکات مثبت این طرح را بسیار بیشتر از نکات منفی آن می‌دانند، در حالی که محافظه‌کارها معتقدند تعداد نقاط قوت و ضعف این رهیافت تقریباً باهم برابر است.

کدام رهیافت درست است و کدام یک غلط؟ آیا فقط به خاطر کاهش یافتن آسیب‌های جانبی، می‌توانیم رهیافت کاهش آسیب را درست و اخلاقی تلقی کنیم؟ اگر می‌خواهید بدانید که دیدگاه دقیق شما نسبت به این رهیافت چیست، می‌توانید به سایت Yourmoral.org مراجعه کنید و پس از ثبت نام در سایت، نخستین پرسشنامه آن را که مربوط به همین موضوع است پر کنید. سایت در نهایت نتایج پاسخ‌های شما را نشان خواهد داد و دیدگاه‌های شما را با هر دو گروه محافظه‌کار و لیبرال مقایسه خواهد کرد.

بحث درباره صحیح یا غلط بودن سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر بسیار است. شاید یک پرسش اساسی، این باشد که اصلاً چرا برخی مخدرها مانند کافئین، الکل و سیگار ممنوعیت مصرف ندارند؟ آیا صرفاً به دلیل دیرتر آشکار شدن آسیب‌های آن‌هاست که سیاست‌های ملایم‌تری درباره‌شان وجود دارد؟ چرا در اوایل قرن بیستم فروش مشروبات الکلی در آمریکا ممنوع شد و پس از ۱۳ سال این ممنوعیت از بین رفت؟ شاید جاناتان‌هایت و همکارانش در شاخه روانشناسی اخلاق، در آینده پاسخی برای این پرسش‌ها نیز داشته باشند.

---

پیشنهادهایی برای کنجکاوی بیشتر

• اگر مایلید درباره اخلاقی بودن یا نبودن مسئله بیشتر فکر کنید، می‌توانید به پادکست چنل بی سری بزنید و اپیزودهای سریالی سیلک رود را بشنوید. این اپیزودها، سرگذشت راس اولبریکت را روایت می‌کنند: جوانی باهوش و خوش‌چهره که لیبرتارینسم را قبول داشت و بر همین اساس معتقد بود مردم خودشان مسئول بدن و سلامت خودشان هستند و دولت حق ندارد درباره مصرف مواد مخدر توسط دیگران تصمیم بگیرد. راس اولبریکت به همین دلیل، سایت سیلک رود را تاسیس کرد: یک نسخه مشابه سایت آمازون که تنها به خرید و فروش مواد مخدر اختصاص داشت و مردم می‌توانستند بدون شناسایی شدن هویتشان، از آن مواد (و در ادامه سلاح) تهیه کنند. 

 

• اگر ماجراهای هیجان‌انگیز دنیای مواد مخدر برایتان جالب است، پیشنهاد ما برای شما اپیزود دوم پادکست چنل بی یعنی ال چاپو است. این اپیزود داستان زندگی ال چاپو، رهبر کارتل‌های مکزیک، و فرارهای شگفت‌انگیزش از دست ماموران پلیس را روایت می‌کند.

 

 *** تصاویری که در این یاداشت می‌بینید، از پروژه عکاسی pretty drug things هستند. یک پروژه‌ هنری که قصد دارد نشان بدهد اگر مواد مخدر با رویکرد بازاریابی و تبلیغات به مردم معرفی شوند، چه تأثیری بر برداشت آن‌ها از دنیای مواد مخدر دارد. این پروژه از رویکرد خشن و ترسناک دولت‌ها درباره مواد مخدر انتقاد  می‌کند.