جایی در اپیزود ۶ پادکست بی‌پلاس، در خلاصه کتاب قوی سیاه نسیم طالب، از اثر پروانه‌ای صحبت شد. تا شنیدم یاد مقاله‌ای افتادم که فکر کنم در مجله شهروند امروز و در دوران دانشجویی خونده بودم که توضیح می‌داد اثر پروانه‌ای اشتباه جا افتاده. بعد از جستجو اصل مقاله انگلیسی رو پیدا کردم و تصمیم گرفتم ترجمه‌اش کنم. چیزی که اینجا نوشتم خلاصه‌ای از مقاله انگلیسی است.
نویسنده: علیرضا سبحانی
بعضی از دانشمندا به قدری خوش شانس هستن که ببینن کارشون تبدیل به تیتر اصلی روزنامه‌ها میشه. ادوارد لورنز، هواشناس دانشگاه MIT، از همین خوش شانس‌ها بود. لورنز به قدری خوش شانس بود که دید کارش تبدیل شده به ضرب المثل. لورنز نظریه‌ای رو ارائه داد که مستقیم از توی آزمایشگاه پرید به فرهنگ عامه، اثر پروانه‌ای. ایده این بود که وقایع کوچک می‌تونن اثرات بزرگی داشته باشن. این اسم از کجا اومد؟ از اینجا که لورنز گفته بود یک طوفان بزرگ ممکنه ریشه تو بال زدن پروانه‌ای در دور دست داشته باشه.
اثر بال پروانه بر طوفان در کارائیب
اما اثر پروانه‌ای در فرهنگ عامه چنین ترجمه شد که لحظات ناچیزی وجود دارند که سرنوشت و تاریخ را تعیین می‌کنند. به زودی زنجیره‌ای از علت و معلول‌ها ردیف شد که وقتی از آخر به اول آنها را نگاه می‌کردی، سرنوشت انسان را عوض می‌کرد یا در اقتصاد جهانی اثر داشت. منظور از آخر به اول این بود که ابتدا یک اتفاق بزرگ مد نظر قرار می‌گرفت و سعی می‌شد آن اثر کوچکی که دلیل آن اتفاق بزرگ بوده، را پیدا کنیم.
در فیلم «اثر پروانه‌ای» که در سال ۲۰۰۴ ساخته شد، شخصیت اصلی در زمان به عقب سفر می‌کند تا با تغییر تصمیمات کوچک بچگی‌اش، زندگی فعلی خود را بهتر کند. در فیلم هاوانا ساخته ۱۹۹۰ شخصیت اصلی که یک قمارباز ریاضی دان است، به یکی دیگر از شخصیت‌های فیلم می‌گوید: «بال زدن پروانه‌ای روی یک گل در چین میتواند باعث طوفانی در کارائیب شود. کسانی هستند که می‌توانند احتمالش را هم حساب کنند.» فهم ما از اثر بال پروانه خیلی زیاد تحت تاثیر روایت این فیلم‌ها قرار گرفت. برای همین هم مسیر اشتباهی رو در درک اثر پروانه‌ای رفتیم. اما چرا چنین شد؟
ترس از عدم قطعیت علمی
چنین برداشت هایی از نظریه لورنز برای یک شنونده ناآشنا ممکن است درست به نظر برسد. ولی اینگونه برداشت‌ها دقیقاً منظور لورنز را برعکس فهمیده‌اند. معنی اثر پروانه‌ای این نیست که ما می‌توانیم ریشه‌های یک عامل را شناسایی کنیم. اتفاقا مفهوم نظریه اثر پروانه‌ای دقیقا این است که علم نمی‌تواند همه عوامل یک پدیده را بشناسد. اینکه ادعا کنیم بال زدن یک پروانه میتواند طوفان ایجاد کند، می‌خواهد یک سوال را در ذهن پدید آورد: اگر چیزی به کوچکی بال زدن یک پروانه میتواند طوفان ایجاد کند، چگونه ما می‌توانیم با اطمینان کامل بگوییم چه چیزی باعث طوفان شده است؟ نظریه لورنز، دیدگاه جدیدی درباره روابط علت و معلولی به دست می‌دهد.
ارجاعات فرهنگ عامه به اثر بال پروانه، به ما نشان می‌دهد عموم مردم چگونه در مورد علم فکر می‌کنند. عامه مردم انتظار دارند دانشمندان جواب دقیق همه پرسش‌ها را بدانند در حالی که علم مدرن، عرصه عدم قطعیت است. همین نیاز و انتظار هم باعث شد تا روایت فیلم‌هایی مثل اثر پروانه‌ای توی ذهن ما ماندگارتر باشند تا اصل حرف لورنز دربارهی این نظریه.
داستان اثر پروانه‌ای از کجا شروع شد؟
اثر پروانه‌ای، نظریه‌ای جالب بود. لورنز که یک استاد معمولی هواشناسی دانشگاه MIT بود در سال ۱۹۶۱ یک برنامه کامپیوتری اولیه برای مدلسازی آب و هوا نوشت. یک روز یکی از عددهایی را که نشان دهنده داده‌های آب و هوایی بود، از ۰.۵۰۶ به ۰.۵۰۶۱۲۷ تغییر داد. این تغییر کوچک باعث شد پیش بینی بلند مدت برنامه کامپیوتری از آینده آب و هوا، به کلی عوض شود. لورنز این نکته را در مقاله‌ای در سال ۱۹۷۲ این گونه مطرح کرد: «آیا بال زدن پروانه‌ای در برزیل، طوفانی در تگزاس را راه خواهد انداخت؟»
در این مقاله، لورنز ادعا کرد اثرات بزرگی که به دلیل تغییر کوچک داده‌های جوی ایجاد میشود، باعث دو مشکل خواهد شد.
- اول اینکه توانایی ما در پیش بینی بلندمدت آب و هوا به شدت محدود میشود.
- مشکل دوم اینکه نمی‌توان با قطعیت گفت کدام اثر به کدام دلیل مربوط میشود.
لورنز گفت: «ارتباط بی شمار وقایع طبیعی به یکدیگر، به این معنی است که بال زدن یک پروانه میتواند باعث ایجاد یک طوفان شود. یا حتی مانع از ایجاد یک طوفان شود.» لورنز چنین اضافه کرد: «آیا با دانستن اینکه یک تغییر کوچک میتواند به اثرات بزرگ ختم شود، ما مجازیم طبیعت را تغییر دهیم؟ از آنجا که نمی‌توان اثر دقیق این تغییرات را تعیین کرد، پس نمی‌دانیم اگر این تغییر کوچک را ایجاد کنیم دقیقا چه اتفاقی در آینده می‌افتد.»
حرف اصلی اثر پروانه‌ای چیه؟
پس درس اصلی اثر پروانه‌ای دقیقا برعکس چیزی بود که از فیلم «هاوانا» نقل کردیم. بی نهایت سخته که چنین چیزهایی را با قطعیت محاسبه کرد. از قول رابرت دوانی ریاضیدان دانشگاه بوستون، درس اصلی اثر بال پروانه اینه «برای ما انسان‌ها غیرممکن است که همه چیز را دقیقاً تخمین بزنیم. جهان غیرقابل پیش بینی است.»
لورنز پا را از این هم فراتر گذاشت و ثابت کرد حتی مدل‌های ساده‌ای با تعداد کم متغیر هم غیرقابل پیش بینی هستند. حتی گرما دادن به گاز محبوس در یک جعبه هم میتواند اثرات بی شمار متفاوت و غیر تکراری بسازد. این بنیان نظریه بی نظمی است. نظریه‌ای که در نقطه مقابل نظریه نیوتون در مورد یک جهان کاملا قابل پیش بینی قرار دارد.
لورنز از پروانه هم فراتر رفت. او گفت «بعضی از سیستم‌ها چنان پیشبینی ناپذیرند که حتی اگر تمام شرایط اولیه را دقیقاً کنترل کنید، باز هم نتیجه غیرقابل پیشبینی خواهد بود.»
چرا اثر پروانه‌ای را این طور تفسیر میکنیم؟
یک دیدگاهی به علم این است که اگر اطلاعات کافی داشته باشید، هر چیزی را می‌توانید پیشبینی کنید. اما تحقیقات لورنز نشان داد که توانایی ما برای تحلیل و پیشبینی نحوه کار جهان، ذاتاً محدود است.
در تصور عامه، عکس یک پروانه‌ی زیبا، تبدیل به استعاره‌ای شد که انسان میتواند با استفاده از علم، زنجیره ریزترین اتفاقات را بازگشایی کند و به دقت بگوید بال زدن کدام پروانه به ایجاد کدام طوفان منجر شده است.
ما معمولا فکر میکنیم جهان کاملاً قابل درک است و دانشمندان می‌توانند آن را رمزگشایی کنند. ما دوست داریم فکر کنیم هر چیزی به یک دلیلی اتفاق می‌افتد و می‌توانیم دلایل را هر چقدر هم که کوچک باشند شناسایی کنیم.
گرچه دانشمندان می‌توانند بگویند گرمایش جهانی، احتمال وقوع طوفان‌های بزرگ را افزایش داده است، ولی هیچ دانشمندی نمی‌تواند ادعا کند دلیل طوفان کاترینا را دقیقاً شناسایی کرده است. علم به ما کمک می‌کند جهان را درک کنیم ولی همان گونه که لورنز نشان داد، درک ما از جهان باید دانستن محدودیت‌های فهممان باشد.
-
توجه داشته باشید که این ترجمه صد در صد به متن وفادار نیست و سعی کرده منظور نویسنده را منتقل کند.
-
مقاله را پیتر دیزیکس، روزنامه نگار علمی نوشته.
-
اصل مقاله‌ی معنی اثر پروانه‌ای سال ۲۰۰۸ در روزنامه گلوب منتشر شده، که منبع این نوشته هم هست.
-
منبع تصویر، مقاله‌ی کیتی واتسون دربارهی اثر پروانه‌ای است.
در اپیزود ۲۷ پادکست بی‌پلاس، خلاصه کتاب امپراتور همه بیماری‌ها رو تعریف کردیم. به همین مناسبت در نامه‌ی یازده پادکست بیشتر بخوانید
ما هر روز بر اساس شواهد دم دستی تصمیم می‌گیریم. توی دو راهی‌ها قضاوتی میکنیم دربارهی مسیرهایی که مقابلمونه، یک بیشتر بخوانید
چقدر محیط اطرافمون رو درست و منطقی درک میکنیم و می‌شناسیم؟ چقدر دچار خطا و اشتباه می‌شیم؟ در بعضی از بیشتر بخوانید
ممنون جالب بود.
ممنون از وبلاگ و پادکستهای خوبتون.
من میخواستم این نکته را اضافه کنیم که در سیستمهای آشوبناک مثل آب و هوا سیستم به فرض اولیه حساس است یعنی کوچکترین تغییری( حتی بال زدن پروانه) در فرض اولیه میتواند در نتیجه تغییر بزرگی ایجاد کنه.
نمودارهای معادلات ریاضی سیستمهای آشوبناک ( Strange Attractors) بصورت ۳ بعدی است که نمودار در یک بعد آن شبیهه پروانه است .
!! خیلی عالی و جالب بود.ممنون که آگاه می‌کنید????????♥️
جااب بود سپاس
اثر پروانه ای یکی از مصادیق غیرپیش بینی نبودن جهانی است که در آن روزگار میگذارنیم و چند باره یادآوری میشود، جهل ما را به هر آنچه که اتفاق می افتد.
ممنون از بی پلاس برای مطالب مفید تون
نه اخه بحث سر جهل اینا نیست به نظر من کلا ما ادما دوس داریم برای هر چیزی دلیل بیاریم حالا یا درست یا تخیلی ولی باید باشد وگر نه غیر قابل پذیرش میشه برامون واسه همینم سریع معنی اثر پروانه ایی رو اینگونه تفسیر میکنیم
سلام خیلی ممنون از مطالب جالب و مفیدتون …
آیا به نظر شما یک نگاه دیگه به اثر پروانه ای میتونه این باشه که کارهای کوچک و مستمر روزمره , در بلند مدت میتونه اثرات خیلی بزرگ ایجاد کنه …؟
این موضوع در کتاب اثر مرکب نوشته دارن هاردی به تفصیل توضیح داده شده است .
سپاسگزارم.
مطلب شماباعث ایجاد روشنگری می شود. و من معتقدم که کوچکترین ، ظریف تریم و به غایت کمترین امور عالم، در فرآیند هستی و کاینات نقش دارند.
قطره ای کز جویباری می رود
از پی انجام کاری می رود.
اثرِ پروانه ای
شعری از کتاب وطن من چمدان است(چاپ دوم)
(اثر پروانه ای نام پدیده ای علمی است مبتنی برنظریه آشوب که بر اساس آن، رخدادهای بسیار کوچک می توانند سبب اتفاقات بزرگ و باورنکردنی شوند.)
اثرِ پروانه ای دیده نمی شود
اثرِ پروانه ای از میان نمی رود،
جاذبه ای مرموز است
که معنا را می سازد
و هنگامی که راه، روشن شد
جابجا می شود.
اثرِ پروانه ای بی وزنیِ ابدیِ روزهاست
میلِ فرارفتن است و درخشش.
نشانه ای نهان شده در نور
از کرانه ی معنا
که به سوی واژه ها رهنمونمان می کند،
مثل یک آهنگ است
که می خواهد چیزی بگوید
اما به سایه بسنده می کند
و چیزی نمی گوید!
اثر پروانه ای دیده نمی شود
اثر پروانه ای
از میان نمی رود!
*محمود درویش ترجمه : دکتر یدالله گودرزی(شهاب)
خیلی زیبا
استادی به نام پروفسور gregory falkovich در دانشگاه weizmann در رابطه با طوفان و باد و نحوه ایحاد و گسترش آن مطالعات فراوان دارد . طی نامه ای از او پرسیدم که آیا خرکت بال یک پروانه در مکزیک می تواند سبب ایحاد طوفان در سواحل ژاپن شود ؟ بطور که اگر آن پروانه نبود طوفان هم‌اتفاق نمی افتاد ؟پاسخ دادند که وقوع طوفان هیچ ربطی به بال زدن پروانه ندارد . حرکت بال پروانه نمی تواند باعث ایجاد یک طوفان شود .