رفتارها و توانایی‌های غریبی را در اختاپوسها و بقیه‌ی سرپایان دیده‌ایم. هوش آنها ما را خیلی شگفت‌زده می‌کند، حتی بیشتر از هوش انواع میمون‌ها و شامپانزه‌ها. درست به این دلیل که برخلاف نخستی‌ها یعنی انواع میمون‌ها و دیگر اقوام نزدیک تکاملی، روی درخت زندگی اختاپوسها خیلی خیلی از ما دور هستند.
نویسنده: عباس سیدین
هوش‌های بیگانه
اختاپوسها و در حالت کلی خانواده‌ی سرپایان به چشم ما موجودات خیلی باهوشی هستند. در عین حال خیلی هم با ما متفاوتند. آخرین نیای مشترک ما و اختاپوسها بیش از ۵۰۰ میلیون سال پیش زندگی می‌کرده. این یعنی خیلی خیلی وقت است که راه ما از هم جدا شده. همه‌چیز اختاپوسها برایمان عجیب است. بازوهایشان که با اعضای مکنده‌ای پوشیده شده، چشم‌هایشان، و البته مغز گسترده و پیچیده‌شان. اما چه چیز باعث می‌شود بگوییم اختاپوسها باهوشند و چرا این هوش برایمان عجیب است؟
هوش جانوارن را چطور تشخیص می‌دهیم؟
دانشمندها در دانش «رفتارشناسی جانوری» یا Ethology هوش و «توانایی‌های شناختی» موجودات مختلف را بررسی می‌کنند. هر موجودی اطلاعاتی را از محیط دریافت، پردازش و منتقل می‌کند، به‌خاطر می‌سپرد و از آن استفاده می‌کند. دانشمندها می‌گویند هرچقدر انعطاف‌پذیری یک موجود بیشتر باشد یعنی باهوش‌تر است.
انعطاف‌پذیری یعنی یک موجود چقدر می‌تواند رفتارهایش را با یک موقعیت تازه تطابق بدهد. تحقیقات متعددی نشان داده که اختاپوسها (و خانواده‌ی بزرگ سرپایان به صورت کلی) انعطاف‌پذیری زیادی دارند یعنی به شکل‌های متنوع و مختلفی محیطشان را بررسی می‌کنند و با آن مواجه می‌شوند. طبق تعریف، این یعنی خیلی باهوشند.
نشانه‌های رفتار منعطف در اختاپوس
اختاپوسها هم در فرار کردن از شکارچی‌ها رفتارهای متنوعی دارند و هم در شکار کردن. این گروه از جانورها به شکل شگفت‌انگیزی خود را استتار می‌کنند. هم رنگ و هم بافت پوستشان را با محیطشان هماهنگ می‌کنند. چون پوست سخت و محافظ ندارند، دوست دارند خود را در شکاف بین سنگ‌ها یا بین سنگ‌ریزه و صدف پنهان کنند. حتی گاهی این سنگ‌ریزه‌ها و صدف‌ها را همراه خودشان جابجا می‌کنند.
اختاپوسها برای شکار کردن هم روش‌ها و تکنیک‌های متنوعی را استفاده می‌کنند. می‌توانند خیلی با احتیاط و بدون اینکه طعمه متوجه شود به آن نزدیک شوند. گاهی با انواعی از هامورماهیان (Groupers) در پیدا کردن غذا همکاری می‌کنند؛ و برای باز کردن صدف‌های خوراکی هم از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند. بعضی صدف‌ها را با زور باز می‌کنند و بعد سنگی لای آن می‌گذارند تا بسته نشود. بعضی دیگر را سوراخ می‌کنند و ماده‌ای سمی به داخل صدف تزریق می‌کنند و تازه یادشان می‌ماند که کدام صدف را چطور باید باز کرد یا کجایش را باید سوراخ کرد.
نشانه‌های مغز منعطف در اختاپوس
خیلی از این توانایی‌های شناختی اختاپوسها را به ساختار مغزشان ربط می‌دهند. در کتاب «ذهن‌های دیگر» پیتر گادفری اسمیت هم خواندیم که رابطه‌ی بازوهای اختاپوسها با بقیه‌ی بدن و کلیت سیستم عصبیشان چقدر پیچیده است و چقدر به چشم ما غیرعادی می‌آید.
دانشمندها و حتی مستندسازهایی که از نزدیک با اختاپوسها کار می‌کنند گاهی باید خیلی مراقب باشند چون اختاپوسها می‌توانند یاد بگیرند تا به تجهیزات و ابزارهای آنها آسیب بزنند یا به شکلی از آنها استفاده کنند. مثلاً می‌توانند لایه‌های ضد آب دوربین‌های فیلم‌برداری زیر آب را باز کنند یا به راحتی می‌توانند از کوچکترین حفره‌ها استفاده کنند و در ظرف‌های آب را باز کنند و بیرون بیایند.
شاید بگوییم که برای باز کردن در یک ظرف از داخل، فقط کافی است که بازوهای اختاپوس بتواند به در ظرف بچسبد و آن را بچرخاند. اما یک حرکت دیگر از اختاپوسها نشان می‌دهد که چقدر در استفاده از اجزای محیط انعطاف‌پذیری دارند. اختاپوسها در آزمایشگاه توانسته‌اند یک قطعه‌ی L شکل را از یک حفره‌ی مربعی شکل رد کنند. انجام این کار به توانایی دست‌کاری و درک فضایی زیادی نیاز دارد.
علاوه بر اینها، اختاپوسها می‌توانند بین گزینه‌های مختلف دست به انتخاب بزنند، یعنی بر اساس موقعیت انتخابشان را تغییر بدهند. مثلاً می‌توانند یاد بگیرند که به یک شیء حمله کنند، آن هم وقتی که حباب‌های آب زیاد باشد و بتوانند خودشان را بین حباب‌ها پنهان کنند.
هشت ویژگی شگفت‌انگیز اختاپوس را ببینید
چرا هوش اختاپوس غیر منتظره است؟
اختاپوسها تمام معیارهای تعریف هوش را دارند: در جمع‌آوری اطلاعات انعطاف‌پذیرند، یعنی از حواس مختلف استفاده می‌کنند و همینطور می‌توانند از اختاپوس‌های دیگر یاد بگیرند. در پردازش اطلاعات هم همین‌طورند یعنی می‌توانند بین اطلاعات مختلف تمایز قائل شوند. و البته در ذخیره‌ی اطلاعات و کاربرد آن هم انعطاف زیادی دارند.
شاید اینکه شامپانزه‌ها یا بونوبوها یا دیگر نخستی‌ها (Primates) باهوش باشند غیرعادی نباشد چون سیستم عصبی و ساختار مغز و اعصاب و حتی شرایط زندگیشان به ما شبیه است. اما همه‌ی ویژگی‌های اختاپوسها درست به این دلیل شگفت‌انگیز است که هیچ شباهتی به ما ندارند. ما هوش موجودات را در مقابل هوش خودمان می‌سنجیم. برای همین هم هست که به قول گادفری اسمیت اختاپوسها برای ما مثل موجودات هوشمندی از یک سیاره‌ی دیگر هستند. موجودات هوشمندی که باهوشند اما هیچ شباهتی به ما ندارند.
- برای نوشتن این یادداشت از چرا اختاپوسها باهوشند استفاده کردم.
- تصویر اصلی یادداشت را از یوتیوب New Atlantis WILD برداشتم.
در قطار بودم، و در ذهنم تلاش می‌کردم دو دنیا و اتفاق‌هایی که در آنها روی می‌دهد را بر هم بیشتر بخوانید
آیا خودآگاهی آن ویژگی است که ما را از همه‌ی موجودات دیگر متمایز می‌کند؟ ظاهراً اینطور نیست. دانشمندها می‌گویند خودآگاهی بیشتر بخوانید
نویسنده: عباس سیدین راه‌حل‌های ناممکن و ایده‌های نااندیشیده فکر کردن به بعضی چیزها برای مردم یک جامعه غیرممکن است و بیشتر بخوانید
تحقیقات بیشتری نیازه روی اختاپوس ها و به نظرم میتونه نظریه تکامل را باز تر بکند.